Tadeusz Kościuszko – bohater i wizjoner

Tadeusz Kościuszko, postać nam znana głównie z lekcji historii. Kojarzy się głównie z walkami o wolność byłych angielskich kolonii w Ameryce Północnej (zwanych później USA) oraz z walkami o uratowanie I Rzeczpospolitej. Udział w tych wojnach spowodował, że Kościuszko stał się bohaterem narodowym i Rzeczpospolitej, i Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. To w tych dwóch państwach znajdziemy pomniki, skwery, parki i ulice z imieniem bohatera. Jedną z takich ulic znajdziemy także w Białymstoku. Do spuścizny po Kościuszce przyznaje się także Białoruś, gdzie do dziś znajduje się dom rodzinny bohatera.

Postać Tadeusza Kościuszki została doceniona również przez UNESCO. Konferencja Generalna UNESCO na 38. sesji już w listopadzie 2015 r. uchwaliła listę ponad 50 rocznic jakie będą obchodzone pod patronatem UNESCO w latach 2016–2017. Wśród nich znalazły się dwie polskie rocznice, przypadające w 2017 roku. Pierwszą z nich jest dobrze znana w Białymstoku 100. rocznica śmierci Ludwika Zamenhofa (1859–1917), twórcy języka międzynarodowego esperanto. Drugą jest 200. rocznica śmierci wspomnianego wyżej Tadeusza Kościuszki (1746–1817), generała, naczelnika Powstania Kościuszkowskiego.

Rynek Kościuszki w Białymstoku

„Tadeusz Kościuszko – bohater”

Jak wspomniałem na wstępie, taką wiedzę wynosi zdecydowana większość z nas z czasów swojej edukacji. Ci, którzy historią interesowali się w większym stopniu wiedzą, że oprócz uczestnictwa w Wojnie o Niepodległość USA i dowodzeniu w Insurekcji (od nazwiska dowódcy zwanej Kościuszkowską), Kościuszko zasłynął z wielu innych osiągnięć. Nie będę opisywać wszystkich. Jest tego naprawdę dużo i swoich życiem Kościuszko mógłby spokojnie obdarować wiele innych biografii.

Zacząć trzeba od faktu, że Kościuszko był niezwykle zdolnym inżynierem. Jego plany bitwy pod Saratogą czy plan umocnień w West Point są do dziś przechowywane w… West Point – czyli chyba najbardziej znanej, funkcjonującej od ponad 200 lat, amerykańskiej szkole wojskowej.

Tadeusz Kościuszko, plan bitwy pod Saratogą

Tadeusz Kościuszko, plan umocnień w West Point zbudowanych przez Kościuszkę, narysowany przez francuskiego inżyniera

Za zasługi dla niepodległości USA Kościuszko został odznaczony Orderem Cyncynata. W Rzeczpospolitej Kościuszko za odwagę na polu walki otrzymał Krzyż Kawalerki Virtuti Militari. Do tego, jak wspomniałem, dowodził nieudanym Powstaniem. Nie chciałbym i nie jest moim zamiarem opisywać zasług Kościuszki na polu osiągnięć z dziedziny wojskowości. To ważny aspekt jego działalności, ale nie jedyny.

Tadeusz Kościuszko – społeczno-polityczny humanista i wizjoner

Z dostępnych powszechnie źródeł wyłania się obraz osoby, która absolutnie wyprzedzała swój czas. Jako doskonały syn swej oświeceniowej epoki, Kościuszko już na przełomie XVIII i XIX wieku dostrzegał wiele spraw, wśród których znajdą się również takie, które nie znalazły rozwiązania nawet w XIX wieku. Bliżej przedstawię tylko dwie kwestie, które potwierdzą wyżej postawioną tezę o wizjonerstwie Kościuszki, zwłaszcza w sprawach społecznych.

Pierwszą z nich jest kwestia chłopska poruszona przez Kościuszkę w czasie Powstania w 1794 roku. Dla powodzenia Insurekcji potrzeba była uregulowania (chociaż częściowego) kwestii chłopskiej, tak aby wciągnąć jak najszersze masy i zachęcić je do czynnego udziału w działaniach wojennych. Tu pojawia się tzw. Uniwersał Połaniecki wydany w w trakcie Insurekcji.

Wczytując się w treść Uniwersału Połanieckiego, można dojść do wniosku, że Kościuszko już pod koniec XVIII wieku chciał gruntownych zmian dla stanu chłopskiego. W Uniwersale czytamy:

2-do. Że osoba wszelkiego włościanina jest wolna, że mu wolno przenieść się, gdzie chce, byleby oświadczył Komisyi Porządkowej swego województwa, gdzie się przenosi, i byleby długi winne oraz podatki krajowe opłacił. 

3-tio. Że lud ma ulżenie w robociznach tak, iż ten, który robi dni 5 lub 6 w tygodniu, ma mieć dwa dni opuszczone w tygodniu. Który robił dni 3 lub 4 w tygodniu, ma mieć opuszczony dzień jeden; kto robił dwa, ma mieć opuszczony dzień jeden. Kto robił w tygodniu dzień jeden, ma teraz robić w dwóch tygodniach dzień jeden. Do tego, kto robił pańszczyznę po dwoje, mają mu być opuszczone dni po dwoje. Kto robił pojedynczo, mają mu być dni opuszczone pojedynczo. Takowe opuszczenie trwać będzie przez czas insurekcyi, póki w czasie władza prawodawcza stałego w tej mierze urządzenia nie uczyni.

Można postawić śmiałą tezę, że Kościuszko być może i chciał całkowitego zniesienia pańszczyzny, jednak na tak rewolucyjne zmiany nie pozwalały ówczesne stosunki społeczne w Rzeczpospolitej, gdzie z pracy chłopów utrzymywał się stan szlachecki i duchowieństwo. Pańszczyznę oficjalnie zniesiono w czasach Powstania Styczniowego w 1864 r., czyli dopiero 70 lat po Uniwersale Połanieckim, który nigdy nie wszedł w życie.

Podobną była kwestia czarnoskórych niewolników na przełomie XVIII i XIX wieku w USA. Dola chłopa pańszczyźnianego w Rzeczpospolitej niewiele się różniła od niewolnika na kontynencie amerykańskim. Kościuszko, widząc ten rodzaj niesprawiedliwych stosunków społecznych panujących w nowo powstałym państwie amerykańskim, chciał także zmian i na tym polu. W swoim testamencie, którego wykonawcą miał być Thomas Jefferson, jeden z ojców założycieli i były Prezydent USA, pisał:

Upraszam Pana Jeffersona, aby w razie gdybym zmarł bez testamentu, wykupił z mych pieniędzy tylu Murzynów, by pozostała suma wystarczyła na ich edukację i utrzymanie. To jest, aby każdy z nich poznał z góry obowiązki obywatela w wolnym państwie i wiedział, że musi bronić swej ojczyzny przed wrogami zarówno obcymi, jak wewnętrznymi, którzy chcieliby zmienić Konstytucję na gorsze, żeby ich potem stopniowo zakuć w niewolę, aby miał dobre i ludzkie serce, wrażliwe na cierpienia drugich. Każdy musi pojąć żonę i otrzymać 100 akrów ziemi wraz z narzędziami i bydłem do uprawy roli, oraz umieć nimi gospodarować i zarządzać, jak również wiedzieć jak się zachowywać względem sąsiadów swoich zawsze będąc dla nich życzliwym i gotowym do pomocy. Sami niech żyją skromnie, a dzieci dobrze wychowują, ucząc ich dobroci serca i obowiązków względem ojczyzny i niech mi się odwdzięczą będąc tak szczęśliwymi, jak tylko mogą.

Warty podkreślenia jest fakt, że Jefferson nie zrealizował tego testamentu…

Dziedzictwo Kościuszki

Powyższe to tylko ułamek rewolucyjnego jak na tamte czasy myślenia. Oprócz kwestii chłopskiej w Rzeczpospolitej i czarnych niewolników w Ameryce, Kościuszce były bliskie idee braterstwa ludów, tolerancji i równouprawnienia wyznań, popierał też rozwój szkolnictwa, dbał o jakość wojska i obywatelski etos armii. Jednym słowem – typowo racjonalistyczny światopogląd, gdzie tylko rozum jest pierwszym i ostatnim warunkiem prawdziwej wolności i godności człowieka. Kościuszce bliska była także idea państwa republikańskiego, przez co nie przewidywał sakralizacji władzy. Idee oświeceniowe Kościuszko rozwinął tak twórczo i w nowatorski jak na tamte czasy sposób, że w przeciwieństwie do filozofów oświeceniowych, żywił głębokie zaufania do ludu (rzecz rzadko spotykana u progu XIX wieku).

Przytoczę jeszcze kilka wybranych cytatów z pism i listów Kościuszki.

Pamiętać zawsze (trzeba), że w naturze wszyscy równi jesteśmy, że bogactwa i wiadomość (oświata) czynią tylko różnicę.

List do siostry Anny Estkowej, 1792 r.

Niech powszechna tylko będzie edukacja, niczego nie lękać nie trzeba; od nas samych zależy poprawa rządu, od obyczajów naszych. A gdy podli będziemy, chciwi, interesowni, niedbający o kraj swój, słusznie abyśmy potem mieli kajdany na szyjach i tego warci będziemy.

List do Michała Zaleskiego, Niemirów, 3 kwietnia 1792 r.

Było interesem magnatów osłabić ducha współziomków, uniżać ich przymioty, aby nie uczuli swej mocy i nie zrzucili haniebnej opieki, gdyż przez to zginąłby cały ich wpływ i powaga.

„Czy Polacy mogą się wybić na niepodległość” 1800 r.

Opinia nikczemnego mniemania o sobie zaczęła się u nas wtedy, kiedy szlachcic polski nie szukał dobra kraju, ale wsparcia pychy możnowładczych.

„Czy Polacy mogą się wybić na niepodległość” 1800 r.

Dostrzegał rolę kobiet!

Naród polski największe składał ofiary publiczne, a płeć piękna nigdzie tyle nie pokazała przywiązania do swej ojczyzny, ile Polki.

„Czy Polacy mogą się wybić na niepodległość” 1800 r.

Ciekawostka: Kościuszko już w 1815 roku pisał:

Lękam się, że Niemcy dadzą początek niesnasek przyszłych.

List do Józefa Sierakowskiego, Solura, 5 grudnia 1815 r.

Oprócz objęcia patronatem przez UNESCO rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki, także Sejm Rzeczpospolitej ogłosił rok 2017 rokiem m.in. Kościuszki. W uchwale sejmowej zaznaczono, że Kościuszko jest symbolem wolności i wzorem patrioty nie tylko dla obywateli Rzeczypospolitej Polskiej. Uzasadnienie UNESCO wydaje się szersze i podkreśla, że wszystkie poglądy i idee, za którymi opowiadał się Kościuszko, pozostają istotne i ważne dziś.

In acknowledgement of his activity for the sake of independence, peace and equality for all, Kościuszko is a national hero in Poland and the United States, and an honorary citizen of the French Republic. It is worth emphasizing that all views and ideas which he advocated remain relevant and important today.

Myślę, że właśnie w taki sposób – szerzej – należy patrzeć na osobę Tadeusza Kościuszki – wspaniałego patrioty, genialnego wodza, propagatora idei wolności, równości, tolerancji i humanizmu oraz zwykłego szacunku dla drugiego człowieka. W 200. rocznicę śmierci wielkiego Obywatela Rzeczpospolitej Obojga Narodów i Wielkiego Księstwa Litewskiego notką tą chciałbym przyczynić się do zachowania pamięci o Kościuszce i jego wielkim dziedzictwie.

Kulminacją obchodów roku Kościuszki ma być Krakowski Tydzień Kościuszki, zaplanowany na 10-16 października 2017 r., oraz międzynarodowa konferencja środowisk kościuszkowskich.

Po jeszcze głębszą analizę i podsumowanie filozofii Tadeusza Kościuszki odsyłam do książki Józefa Żurawia pt. Filozofia oświeceniowa Tadeusza Kościuszki. 

Za pomoc przy pisaniu powyższego artykułu serdecznie dziękuję Paniom i Panom z Książnicy Podlaskiej im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku. Korzystałem m.in. z następujących źródeł:

1. Henryk Mościcki, Tadeusza Kościuszki wskazania obywatelskie, Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik, Warszawa 1946
2. Józef Żuraw, Filozofia oświeceniowa Tadeusza Kościuszki, Wydawnictwo WSP, Częstochowa 2003
3. Tadeusz Kościuszko, Napomknienia względem poprawy losu włościan i Uniwersał Połaniecki, Wydawnictwo M. Arcta w Warszawie, Warszawa 1917
4. Nowe Miscellanea Historyczne, Nieznane listy i rozkazy Tadeusza Kościuszki, opr. Władimir Michajlenko, Jerzy Skowronek, Joanna Zimińska, Naczelna Dyrekcja Archiwum Państwowych, Warszawa 1996
5. Tadeusz Kościuszko, Thomas Jefferson, Korespondencja 1798 – 1817, opr. Izabela Rusinowa, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1976

Radek Puśko